Arnhem

Arnhem (uitspraakː  /ˈɑrnhɛm/ (info / uitleg) of  /ˈɑrnɛm/ (info / uitleg), Arnhems: Ernem, Duits: Arnheim) is een stad en gemeente in Nederland. Het is de hoofdstad van de provincie Gelderland. De gemeente Arnhem heeft 156.050 inwoners per 30 april 2017 (bron: CBS). Naar inwonertal is Arnhem de derde gemeente en de tweede stad van Gelderland. De gemeente Arnhem omvat naast de gelijknamige stad de dorpen Schaarsbergen en Elden, de buurtschappen De Praets en 't Vlot, en delen van de buurtschappen Terlet en Deelen.

Arnhem maakte deel uit van de voormalige Stadsregio Arnhem Nijmegen (plusregio), een conurbatie met ruim 736.700 inwoners, en is ook aangesloten bij het samenwerkingsverband Euregio Rijn-Waal.

Arnhem ligt aan de rivier de Nederrijn, de IJssel en de Sint-Jansbeek. De stad ligt aan beide zijden van de Rijn. Vooral het zuidelijke stadsdeel heeft zich na de Tweede Wereldoorlog grootschalig ontwikkeld.

De stad staat internationaal bekend om de Slag om Arnhem. In de Tweede Wereldoorlog speelde Arnhem een belangrijke hoofdrol vanwege de luchtlanding en veldslag van de geallieerde troepen in september 1944, als onderdeel van Operatie Market Garden. Bezienswaardigheden zijn het Museum Arnhem, het Nederlands Openluchtmuseum, Museum Bronbeek, dierentuin Koninklijke Burgers' Zoo en de John Frostbrug. Een groot deel van het landelijke gebied van Arnhem kenmerkt zich door veel natuur. Park Sonsbeek, Stadsblokken-Meinerswijk en Nationaal Park De Hoge Veluwe geven de gemeente een 'groene' karakter. De stad huisvest ook Sportcentrum Papendal, dat de thuisbasis is van het NOC*NSF. Arnhem is zetel van de rechtbank Gelderland, het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden en de landelijke militaire kamer. Ook de luchtmobiele brigade is gelegerd in de provinciehoofdstad.

Etymologie en taal

De naam Arnhem zou afgeleid zijn van Arn of Aro - van het Germaanse arnu (arend) - en heem (thuis).

De naam Arneym wordt voor het eerst genoemd in 893 in een goederenregister van de abdij Prüm. Eerder, rond 814, werd al een schriftelijke melding gemaakt van Meginhardeswich; dit is het huidige Meijnerswijk in Arnhem-Zuid. De stad werd in 847 geplunderd door de Vikingen.

In de Arnhemse tongval heet de stad Èrnem. Het Arnhemse dialect (Ernems) wijkt sterk af van andere Zuid-Gelderse dialecten door de Haagse invloeden: in de tweede helft van de 18e eeuw trokken rijke Hagenaars naar buitenhuizen in de bossen rondom Arnhem. Het Haagse accent werd door de lokale Arnhemse bevolking overgenomen omdat dit accent status verschafte. Het accent wordt heden ten dage nog voornamelijk in de volkswijken als 't Broek, de Geitenkamp en Klarendal (uitspraak klèrendoal) gesproken.

Arnhem heeft ook enkele bijnamen. Zo werd de stad in de tweede helft van de 19e eeuw het 'Haagje van het Oosten' genoemd; in Arnhem vestigden zich net als in Den Haag in die periode veel oud-Indiëgangers. Vooral in Indië rijk geworden handelaren, oud-officieren en suiker- en tabaksplanters bouwden huizen langs de Velper-, Utrechtse- en Amsterdamseweg. De middenstand en het culturele leven floreerden door hun komst. Arnhem werd daardoor een stad met elitaire uitstraling.

Geschiedenis

Hoewel de vroege sporen van nederzettingen getoond hebben dat de vroege Arnhemmers zijn afgedaald uit de hoger gelegen bossen, is Arnhem oorspronkelijk niet gebouwd op de oevers van de Rijn, maar op het hoger gelegen deel langs de Sint-Jansbeek. Arnhem ontstond op de plek waar de weg tussen Nijmegen en Utrecht/Zutphen zich splitste. Zeven sprengbeken voorzagen de stad van water en pas toen de loop van de Rijn in 1530 door de Arnhemmers verlegd werd kwam Arnhem aan de rivier te liggen.

De nederzetting kreeg op 13 juli 1233 stadsrechten van graaf Otto II van Gelre, de graaf van Zutphen. Arnhem had in de 13e eeuw 2000 tot 3000 inwoners, die binnen de vestingwallen van de huidige binnenstad woonden. Hoewel Arnhem al voor de stadsrechtsverlening een vorm van verdediging had, groeide deze in 1291 uit tot stadsmuur, die in 1505, 1519 en 1533 werd uitgebreid om ten slotte in de 19e eeuw te worden afgebroken. De stad Arnhem was daarmee de eerste vestingstad van het Koninkrijk die haar muren mocht slechten.

Al in 1543 was Arnhem een van de vier de hoofdsteden in Gelre door de vestiging van het gerecht en de rekenkamer. Als gevolg van de Tachtigjarige Oorlog werd het hertogdom Gelre gesplitst. De drie noordelijke kwartieren namen deel aan de Unie van Utrecht (1579) en gingen daarna deel uitmaken van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. In 1543 komt Gelre in handen van Karel V. Het is Karel V die de rekenkamer en het Hof van Gelre en Zutphen in Arnhem vestigt waarmee Arnhem vanaf die tijd de facto als hoofdstad beschouwd kan worden. Een officiële status werd in de 19e eeuw toegekend.

Eind november 1813 vonden er in en nabij Arnhem zware gevechten plaats tussen de Franse bezettingsmacht en Pruisische troepen, ondersteund door Russische Kozakken. In 1817 werd het de hoofdstad van de provincie Gelderland in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden.

Tijdens de tweede helft van de 19e eeuw groeide Arnhem sterk. Van 9.000 inwoners in 1820 tot bijna 24.000 in 1859. Ook in de 20e eeuw is Arnhem sterk uitgebreid. De stad Arnhem is tijdens de Slag om Arnhem in de Tweede Wereldoorlog grotendeels door bombardementen van zowel de Duitse als de geallieerde zijde verwoest. Ook werd de stad geplunderd door de Duitse bezetters toen deze de stad in 1944 lieten ontruimen. Na de oorlog, en vooral na 1980, zijn veel oude stadswijken opgeknapt en werden het centrum en de buitenwijken gerenoveerd. Zoals rond 2006 het Musiskwartier. Grootschalig en ingrijpend was ook de verandering van het stationsgebied met de bouw van een geheel nieuw bus- en treinstation (1997-2016), een project dat herhaaldelijk vertraging opliep. Een ander grootschalig en nogal prestigieus en duur plan, het Rijnboogproject (aanleg van een jachthaven met sluis tussen Rijn en Kerkplein in), riep veel weerstand op bij de Arnhemmers en werd in 2010, mede door de gewijzigde verhoudingen in de gemeenteraad (fors verlies voor voorstander PvdA, winst voor tegenstander SP) definitief afgeblazen.

In het najaar van 1989 kwam het in de wijk Klarendal tot een 'volksopstand' tegen de drugsoverlast waar bij politiecharges talloze gewonden vielen. Nadien is in Klarendal veel vernieuwd en verbeterd met na 2006 onder andere het Modekwartier met talloze winkeltjes.

In 1999 bestond het Sonsbeekpark 100 jaar en werden omvangrijke renovaties uitgevoerd alsmede werd de 'Steile Tuin' aangelegd. Voorts kwam het Watermuseum (2003) tot stand. Sinds 1949 is er in het park eens in de circa zeven jaar de 'Internationale Beeldententoonstelling', een maanden durende kunstmanifestatie.

Geografie

Arnhem kent diverse grote parken, mede door de ligging aan de zuidrand van de Veluwe. De parken waren tot aan het eind van de 19e eeuw grotendeels als landgoederen in bezit van rijke families. Deze verkochten de landgoederen, toen ze onrendabel werden, vaak aan de gemeente. Het landgoed Zijpendaal grenzend aan het park Sonsbeek kwam pas in 1924 te koop en werd met hulp van ENKA-oprichter Dr. J.C. Hartogs aangekocht. Arnhem kent nu 15 parken.

In Arnhem stromen verschillende beken. Hoewel de stad in de loop van de eeuwen flink groeide zijn deze beken bewaard gebleven. Naast de St. Jansbeek, is er de Klarenbeek en de Molenbeek of Boekhorstbeek, de Klingelbeek of Slijpbeek en de Lichtenbeek. Naast deze natuurlijke wateren kent Arnhem ook een netwerk van sloten, voornamelijk gelegen in de wijk Presikhaaf in Arnhem-Noord en in Arnhem-Zuid.

Arnhem kent een aantal (recreatie-)plassen; een plas in het Arnhemse deel van de Rosandepolder, de Immerlooplas in de wijk Malburgen, een plas ten oosten van Schuytgraaf en verschillende plassen in uiterwaardenpark Meinerswijk. De Rijkerswoerdse Plassen liggen eigenlijk in de gemeente Over-Betuwe, maar grenzen aan de wijk Rijkerswoerd in Arnhem.

Demografie

Op 1 januari 2016 telde Arnhem 155.694 inwoners, waarvan 69% van Nederlandse afkomst is en 31% van allochtone afkomst. Qua inwonertal (na Nijmegen en Apeldoorn) is het de derde gemeente en de tweede stad van Gelderland. Volgens een prognose van de gemeente Arnhem zal dat aantal tot 2030 stijgen tot ongeveer 160.000 inwoners. Met de aangrenzende plaatsen Velp, Elst, Westervoort en Oosterbeek ligt het inwoneraantal momenteel boven de 216.532. Groot Arnhem (De Connectie) is een samenwerkingsverband tussen de gemeente Arnhem, Renkum en Rheden. Door de samenwerking wat in 2017 is gestart raken de gemeenten Renkum en Rheden steeds meer met Arnhem vervlochten.

Historische bevolkingsontwikkeling

Tabel gemeentelijke samenstelling stadsregio-subregio Arnhem

De tabel geeft aan welke gemeenten tot de stadsregio-subregio Arnhem behoren. De tabel gaat uit van de WGR-gebieden. Het aantal inwoners en de oppervlakten zijn in de tabel per WGR-gebied aangegeven.

Economie

Arnhem kent onder meer een meubelboulevard en vijf industrieterreinen: Kleefse Waard, Het Broek, IJsseloord I en II en Overmaat. Daarnaast is er het parkachtige bedrijventerrein Arnhems Buiten, het voormalige KEMA-terrein, dat ruimte biedt aan onder meer een kantoor van DNV en het hoofdkantoor van de beheerder van energienetten TenneT.

In Arnhem barst het van de innovatieve bedrijvigheid en het creatief talent. De Gelderse hoofdstad is de achtste stad in Nederland met een World Trade Centre-vestiging. Dit WTC is gevestigd bij het centraal station in de blauwe Rijntoren. Naast de Rijntoren staat de groene Parktoren. Aan de voet van de beide torens staat het hoofdkantoor van verzekeraarscombinatie Coöperatie VGZ UA. Andere ondernemingen in de stad zijn onder meer netwerkbedrijf Alliander, DEKRA, OHRA, CITO, CBR, CCV, NOC*NSF, Teijin Aramid, General Electric en TÜV Rheinland. Een van de grootste werkgevers is ziekenhuis Rijnstate met meer dan 5000 werknemers. Omroep Gelderland is de regionale publieke omroep van de provincie Gelderland en bestaat uit Radio Gelderland en TV Gelderland. De meeste werknemers van bedrijven uit Arnhem, komen uit de Stadsregio Arnhem-Nijmegen en Noordrijn-Westfalen.

Verkeer en vervoer

Door zijn centrale ligging in oostelijk Nederland is Arnhem een knooppunt voor verkeer via weg, water en later het spoor. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen de trams niet meer terug en ging Arnhem vanaf 1949 over op trolleybussen. Tot medio jaren 60 hadden Groningen en Nijmegen ook trolleybussen, maar nu is Arnhem de enige Nederlandse stad die nog een trolleybusnet heeft. Dit is tevens een van de grootste trolleybusnetten in West-Europa. Vanuit Arnhem Centraal rijden trolleybussen door de hele stad en ook naar Oosterbeek en Velp.

Autoverkeer

Er lopen diverse provinciale en rijkswegen door en langs Arnhem: A12, A50, A15, A325, A348, N224, N225, N310, N325 en N784.

Rond de binnenstad ligt een Centrumring. Deze ringweg heeft een lengte van 3,3 kilometer en is hiermee een van de kortste (centrum)ringwegen in Nederland. De ring leidt ook langs diverse parkeerterreinen en -garages. De centrumring is deels éénrichtingsverkeer tegen de klok in. Opvallend is dat begin- en eindpunt niet samenvallen op één punt. De Sonsbeekweg is alleen vanaf de N784 (Apeldoornseweg) stad in bewegwijzerd. Bij het volledig volgen van de bewegwijzering komt men uiteindelijk op het Willemsplein uit en niet op de kruising Apeldoornseweg/Sonsbeekweg.

Water

De rivier de Rijn loopt vanuit Duitsland, door Arnhem, naar Rotterdam. Vanuit Arnhem loopt de rivier de IJssel ook richting het noorden, onder meer naar Zutphen. Aan de zuidoever van de Rijn ligt een haven voor de pleziervaart en in de haven liggen verschillende rondvaartboten die vanuit Arnhem de IJssel en de Neder-Rijn bevaren. Aan de Nieuwe Haven heeft zich het industrieterrein Kleefse Waard ontwikkeld, met onder meer een vestiging van AkzoNobel. Aan de rand van park Angerenstein in Arnhem-Noord ontspringt de Julianabeek.

Arnhem heeft vier bruggen over de Rijn: de John Frostbrug, Nelson Mandelabrug, Andrej Sacharovbrug en de spoorbrug Oosterbeek.

Openbaar vervoer

Het Arnhems trolleybusnet is het enige in Nederland. Hoewel voor de overige stadslijnen en het regionale busverkeer CNG-bussen worden gebruikt, maken de belangrijkste stadsbuslijnen in Arnhem gebruik van de trolleybus. Het busstation ligt op het Stationsplein bij het centraal station in het centrum. Vanaf medio december 2009 hebben de bussen een nieuw uiterlijk gekregen en rijden ze onder de naam "Breng".

Naast het busvervoer heeft Arnhem vier treinstations: Arnhem Centraal (sinds 1845), Arnhem Velperpoort (sinds 1953), Arnhem Presikhaaf (sinds 1969) en Arnhem Zuid (sinds 2005). Sinds december 2014 is Arnhem aangesloten op het Nachtnet van de NS. Het centraal station is een van de zes Nederlandse wereldstations. Arnhem Centraal is de belangrijkste knooppunt van openbaar vervoer in Oost-Nederland en in het spoorwegverkeer met Duitsland.

Internationaal busverkeer

Arnhem Centraal is een halteplaats voor een aantal internationale buslijnen van verschillende maatschappijen zoals Eurolines, Flixbus (Meinfernbus). De parkeerplaats van de Rijnhal is jarenlang een vaste opstapplaats voor vakantiebussen van reisorganisaties zoals Sundio Group en Solmar Tours.

Vliegbasis

Arnhem heeft ook een eigen vliegbasis: Vliegbasis Deelen, dat iets ten noorden van de stad ligt. Na de bevrijding werd het een vliegbasis van de Koninklijke Luchtmacht. Deelen wordt sinds 1995 alleen nog tijdens oefeningen gebruikt. Een ander vliegveld is Nationaal Zweefvliegcentrum Terlet, dat uitsluitend bedoeld is voor zweefvliegtuigen.

Geschiedenis infrastructuur en vervoer

In 1896 reed de, zo dacht men jarenlang, eerste auto, een Benz Victoria, in Arnhem op Nederlandse bodem. De auto was voor de Haagse fotograaf Adolf Zimmermans. Zimmermans had bij fabrikant Benz en Co in Mannheim een Benz Victoria besteld. Benz en Co liet de auto op 18 mei 1896 per schip afleveren aan de Rijnkade in Arnhem. Op de Rijnkade onder de Nelson Mandelabrug (1977) staat de gedenksteen die in 1996 bij de festiviteiten Stichting 100 Jaar Automobiel ter ere van deze gebeurtenis werd geplaatst.

Tot in 1996 werd deze auto als de eerste auto beschouwd die in Nederland reed. Naar aanleiding van het 100-jarig bestaan van de auto in Nederland doken rond 1996 meerdere publicaties op. Daarin kwam ook een ingezonden artikel uit de krant "Het Nieuws van den Dag" van 16 oktober 1896 aan het licht, dat de Heer Jos. Bogaers-Swagemakers, uit Tilburg, reeds sedert het vorige jaar in het bezit is van een automobile, welke op een goeden weg 20 K.M. per uur aflegt en in dien tijd 2 K.G. benzine verbruikt. Eén vulling is voldoende voor 100 à 120 K.M.

De verlegging van de Rijn onder Karel van Gelre in de 16e eeuw zorgde voor betere handel voor de stad. De eerste havenkraan werd gebouwd in 1449 aan de Oude Haven. In 1526 en 1569 werd deze vervangen. Doordat de Oude Haven vlak voor de verlegging gelegen is, hoefde deze niet te verhuizen toen de Rijn verlegd werd. In 1603 werd aan de oostkant van de stad de Nieuwe Haven aangelegd, inclusief een nieuwe kraan in 1610. In 1782 werd de oude kraan, die in een gemetseld gebouw stond, vervangen door een nieuw, houten model met een tredmolen. In 1824 werd de houten kraan vervangen door een ijzeren stoomhijskraan, die tot aan WOII dienst bleef doen.

Bezienswaardigheden en cultuur

Parken

Arnhem staat op een gedeelde zevende plaats van de groenste steden van Nederland.. Ongeveer een derde van alle openbare ruimte in Arnhem is "groen". Ook vindt men hier wandel- en fietsroutes. De diverse grote stadsparken waren tot aan het eind van de 19e eeuw grotendeels als landgoederen in bezit van rijke families. Deze verkochten de landgoederen, toen ze onrendabel werden, vaak aan de gemeente. Arnhem kent nu vijftien parken.

• Park Sonsbeek en Huis Sonsbeek (Apeldoornseweg, Zijpendaalseweg)
• Park en Kasteel Zypendaal (Zijpendaalseweg)
• Park Klarenbeek
• Stadsblokken-Meinerswijk
• Park Presikhaaf
• Park Angerenstein
• Nationaal Park De Hoge Veluwe
• Nationaal Park Veluwezoom

Kunst in de openbare ruimte

In de gemeente zijn diverse beelden, sculpturen en objecten geplaatst in de openbare ruimte, zie:

• Lijst van beelden in Arnhem

Muziek, theater en film

Arnhem telt meerdere theaters, waarvan het Stadstheater Arnhem het belangrijkste is. Dit theater doet dienst als schouwburg en als concertzaal. Musis op het Velperplein is het vaste theater van Het Gelders Orkest. Theater aan de Rijn, KAB Posttheater, Huis van Puck, Theater Het hof, Cactus-theater, Generale Oost, Wolkentheater, Theater de Plaats en Theater de Leeuw zijn kleinere podia. Het Gelders Orkest, Philharmonie Gelre en het professionele dansgezelschap Introdans zijn allemaal gevestigd in Arnhem, maar treden ook buiten de stad en regio op. Luxor Live is het centrum voor popmuziek in Arnhem, net als Willemeen en de Jacobiberg. Ook zijn er veel concerten in het GelreDome met een capaciteit voor 40.000 bezoekers.

Filmhuizen in de stad zijn Focus filmtheater en de bioscopen Vue Eurocinema en Pathé Arnhem.

Uitgaansleven

Arnhem is een bekende uitgaansstad. Centraal gelegen ligt de Korenmarkt met voornamelijk grand-cafés, discotheken, clubs en grote terrassen. Aan de zuidkant van het centrum ligt de Rijnkade, bekend om de terrassen tijdens de zomermaanden. Ook op de Jansplein, Willemsplein en de Jonas Daniël Meijerplaats bevinden zich onder meer enkele restaurants en cafés. Bij het station op het Stationsplein zijn grand-cafés, terrassen, restaurants en een bioscoop te vinden, net als op het Velperplein. Buiten deze vaste locaties heeft Arnhem de naam dat er veel evenementen worden georganiseerd. De stad is in 2009 uitgeroepen tot evenementenstad van Nederland.

Arnhemse meisjes

Een lokale lekkernij, verbonden met de naam Arnhem, maar ook bekend buiten de stad, zijn de Arnhemse meisjes. Arnhemse meisjes zijn ovale hardgebakken koekjes van bladerdeeg die rijkelijk zijn bestrooid met suiker. De koekjes werden voor het eerst gebakken in 1829 door de Arnhemse bakker Hagdorn.

Beschermd stadsgezicht, monumenten en andere bezienswaardigheden

Verschillende delen van Arnhem zijn een beschermd stadsgezicht: Geitenkamp, Mussenberg, Patrimoniumbuurt-Vogelwijk, Sonsbeekkwartier-Noord, Sonsbeekpark e.o., Spijkerkwartier / Boulevardkwartier en Van Verschuerwijk. Verder zijn er in Arnhem honderden rijksmonumenten, gemeentelijke monumenten, en een aantal oorlogsmonumenten

Andere bezienswaardigheden zijn: (in alfabetische ordening, dus niet chronologisch)

• Airborneplein, herdenking plaats van de Slag om Arnhem;
• Arnhemse stationskoepel, voormalige entree van het station aan de Sonsbeekzijde. (Park Presikhaaf);
• Arnhemse trolleybus Remise, de Trolleybusremise (Westervoortsedijk) plus museum over trolleybus historie;
• Bronbeek, een voormalig landgoed en Koninklijk Tehuis voor Oud-Militairen;
• Burgemeesterswijk, een villawijk met verschillende bouwstijlen zoals de Amsterdamse School, de Delftse School, Chaletstijl en Art Nouveau;
• Castra Herculis, voormalig fort uit de Romeinse Rijk gelegen in Stadsblokken-Meinerswijk;
• Duivelshuis, stadskasteel uit de 16e eeuw;
• Elisabeths Gasthuis, voormalig ziekenhuis, ook bekend uit de Slag om Arnhem;
• Feestaardvarken, is een kunstobject van 30 meter lang, 9 meter hoog en 13 meter breed, nabij de Rozet, geschonken door Burgers Zoo;
• Geitenkamp, wijk;
• Het Dorp, een woonwijk specifiek voor gehandicapten, vlak bij Johanna Stichting en Klimmendaal in wijk Heijenoord, Arnhem-Noord;
• historische kelders, 39 met elkaar verbonden historische kelders uit de 13e, 14e en 15e eeuw, in het Centrum;
• Jacob Groenewoud Plantsoen, monument slag om Arnhem; (John Frostbrug);
• John Frostbrug, brug van de Slag om Arnhem;
• Herenhuis Molendal, gebouw met een jugendstil-architectuur;
• Hoogte 80, bijzonder uitzichtpunt over de stad en omgeving;
• Hotel Bosch, oudste kraakpand van Nederland. Tegenwoordig een cafe, restaurant en cultuurcentrum;
• Huis Sonsbeek, landhuis in het Arnhemse Park Sonsbeek, gelegen op een heuvel;
• Kasteel Zijpendaal, is een landhuis gelegen in het landgoed Park Zypendaal;
• Klarendal, een authentieke volkswijk;
• Koepelgevangenis, voormalige gevangenis en geregistreerd als rijksmonument;
• Koepelkerk, monumentale kerk op het Jansplein ;
• Korenmarkt, het plein met diverse uitgaansgelegenheden;
• Luxor Live, historisch pand in het centrum van Arnhem. Het gebouw deed eerst dienst als filmtheater en sinds 2008 als poppodium;
• Modekwartier, winkels gericht op mode;
• Musis Sacrum, concertzaal gelegen aan het Velperplein;
• Presickhaeffs Huys, een middeleeuws huis in het centrum van Arnhem, dat volgens onderzoek in het jaar 1354 gebouwd is;
• Rijnhal, voormalige evenementenhal;
• Rijnkade, kade langs de Rijn;
• Rozet, cultureel centrum, met onder andere de bibliotheek, winnaar architectuur prijs 2015;
• Sabelspoort, stadspoort van Arnhem;
• (De) Singels, binnen- en buitensingels gelegen op de voormalige grachten. Het is ook opgenomen als beschermd stadsgezicht;
• Sint-Eusebiuskerk, meer dan vijf eeuwen het stadsgezicht van Arnhem met op circa 85 meter hoogte een uitzichtplatform;
• Sint-Walburgiskerk, oudste kerkgebouw van Arnhem;
• Spijkerkwartier, staat bekend als de voormalige rosse buurt van Arnhem;
• Station Arnhem Centraal, stationsgebouw;
• Station Klarendal, oude postdistributiekantoor in Arnhem (Klarendal);
• Vestagebouw, neoclassicistisch gebouw aan de Jansbinnensingel;
• De Witte Molen, is de enige overgebleven korenmolen uit 1470 in Park Sonsbeek.

Instellingen voor gehandicapten

In de 19e eeuw ontstond de Johanna Stichting in de bossen van Arnhem-Noord, waar in de 60'er jaren door de tv-actie van Mies Bouwman en Dr. Klapwijk dichtbij een woongemeenschap voor gehandicapten uit voortkwam (Het Dorp). Later is daar het revalidatiecentrum Klimmendaal (door fusies) bijgekomen. In de bossen vlak bij Papendal ligt vakantieoord Stichting Bio Kinderrevalidatie wat oorspronkelijk ook als revalidatiecentrum begon en dat nu een regionale mytylschool en een vakantiepark voor gezinnen met (meervoudig) gehandicapte kinderen, plus een manege omvat.

Toerisme

Bekende toeristische attracties zijn het Airborne Museum, dat sinds 2016 een dependance heeft langs de Rijnkade, Burgers' Zoo en het nabijgelegen Nederlands Openluchtmuseum.

De Slag om Arnhem

De Slag om Arnhem is internationaal een vrij populair en bekend onderwerp. De Slag was een historische luchtlanding en veldslag tijdens de Tweede Wereldoorlog die van 17 tot 25 september 1944 in en rond de stad Arnhem plaatsvond, als onderdeel van Operatie Market Garden. Het is de grootste operatie op Nederlands grondgebied tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het was voor de geallieerden en Nederland grotendeels een mislukking doordat de laatste brug (die bij Arnhem) niet kon worden ingenomen en het westen van Nederland mede hierdoor niet bevrijd kon worden. Hierop kreeg het westen van Nederland te maken met de Hongerwinter.

Doordat de belangstelling, in het bijzonder van de westerse wereld, voor de slag groot is, zijn er verschillende films, documentaires, computergames, museums en exposities verschenen over De Slag en Operatie Market Garden in de regio Arnhem. Het bekendste museum over De Slag is het Airborne Museum. Het museum is gevestigd in het voormalige hoofdkwartier van de Britse troepen tijdens de slag. Het museum bevat naast de tentoongestelde collectie tevens de met prijzen bekroonde Airborne Experience, waar bezoekers zelf in de voetsporen treden van een soldaat. Vanuit het informatiecentrum Airborne at the Bridge, aan de Arnhemse Rijnkade, kijken de bezoekers uit over de John Frostbrug, waar zo hard om is gestreden.

De Arnhem-Oosterbeek War Cemetery is een militaire begraafplaats, gelegen in Oosterbeek. Op dit ereveld liggen 1754 militairen van de landmacht, luchtmacht en zeemacht begraven die in de periode september 1944 tot april 1945 sneuvelden (plus enkele burgers van de CWGC). De meeste van deze mensen zijn omgekomen in de omgeving van Arnhem, tijdens de slag.

De Liberation Route is een route die de geallieerden volgden tijdens de bevrijding van Europa. De route loopt van Normandië via Arnhem over de Zuid-Veluwe richting Berlijn. In 2008 werd in Nederland begonnen met het zichtbaar maken van een deel van de Liberation Route aan de hand van zogeheten luisterplekken. Per regio zijn speciale routes uitgezet voor wandelaars, fietsers en auto's en er zijn educatieve lespakketten beschikbaar.

De Grote of Eusebiuskerk

De Grote of Eusebiuskerk staat sinds de 15e-16e eeuw het middelpunt van Arnhem. De Eusebius staat internationaal bekend als een fraai voorbeeld van de laatgotiek in Nederland. Vooral de overvloed aan beeldhouwwerk, zowel binnen als buiten, is uniek. De belangrijkste bouwheer van de Eusebiuskerk was Karel van Egmond, hertog van Gelre en graaf van Zutphen (1467-1538). Zijn praalgraf bevindt zich in de kerkzaal, evenals zijn wapenrusting wat tevens het oudste harnas van Nederland is. In de kerkzaal staan meer historische objecten zoals de Salvatorklok uit 1539, een 16e-eeuws freco, de spreekstoel en het Strumphlerorgel. Vanuit de kerkzaal zijn de fundamenten van de voorloper van de Eusebius te bezoeken (de St. Maartenskerk uit 1000-1100) en de grafkelders met onder andere de skeletten van drie neven van Willem van Oranje.

De toren van de Eusebius beschikt, als enige van Europa, over een panoramalift. De panoramalift neemt de bezoeker mee langs het grootste carillon van Europa naar de belvedère op 73 meter hoogte. Vanaf deze hoogte is het mogelijk om Arnhem en zijn omgeving te aanschouwen. De wenteltrap geeft de mogelijkheid om te voet naar een hoogte van 83 meter te klimmen. Daarnaast zijn er diverse tentoonstellingen over o.a. de geschiedenis van de Eusebiuskerk en de Slag om Arnhem te bekijken.

Koninklijke Burgers' Zoo

Koninklijke Burgers' Zoo is een dierentuin in Arnhem-Noord. Met bijna 1,5 miljoen bezoekers in 2013 is de Arnhemse Zoo de meest bezochte attractie in Gelderland. Landelijk is Burgers' Zoo de op vier na best bezochte attractie in Nederland.

Nederlands Openluchtmuseum

Het grootste museum in Arnhem is het Nederlands Openluchtmuseum. Het museum geeft een beeld van het leven in Nederland gedurende de laatste eeuwen.

In 1996 werd een tramlijn op het museumterrein aangelegd. Dankzij deze ringlijn kunnen ook bezoekers die minder goed ter been zijn gemakkelijker de verder van de hoofdingang gelegen delen van het museum bezoeken. Een replica van een kwart van de in 1944 verwoeste Arnhemse tramremise werd gebouwd. Ook een Arnhemse tram uit 1929 werd gereconstrueerd. Deze kwam in 1998 in gebruik. Het museum biedt sinds 2017 een tentoonstelling rond de Canon van Nederland. Stap voor stap wordt de geschiedenis van het dagelijks leven met de grote gebeurtenissen uit het verleden verbonden.

Musea

Er zijn diverse musea in Arnhem

Evenementen

In Arnhem worden elk jaar verschillende evenementen verspreid over de stad gehouden. Een aantal vindt plaats in het centrum op de Grote Markt en in het GelreDome.

Jaarlijks trekt de internationale herdenking, tijdens de herdenkingsweek, bij het monument op het Airborneplein duizenden bezoekers naar het centrum van Arnhem. Tijdens de officiële herdenking worden alle geallieerden herdacht, die gesneuveld zijn bij hun pogingen om de brug over de Rijn (de John Frostbrug) te veroveren en te behouden in de periode 17-26 september 1944. Na de herdenking op het Airborneplein, vindt The Bridge to Liberation plaats bij de John Frostbrug. Duizenden mensen worden meegenomen in het verhaal van de Slag om Arnhem met beeld en muziek van Het Gelders Orkest en bekende Nederlandse artiesten. In de herdenkingsweek zijn er herdenkingen en evenementen in de regio, waarbij stil wordt gestaan bij de Slag om Arnhem.

Sinds 1996 vindt in Arnhem ieder jaar het World Statues plaats. Het officieuze wereldkampioenschap is inmiddels uitgegroeid tot het grootste evenement ter wereld op het gebied van levende standbeelden en trekt jaarlijks ongeveer 500.000 bezoekers. In november wordt Sinterklaas verwelkomd en met Koningsdag wordt in Arnhem uitbundig gevierd, met verschillende festivals in de stad.

Voorzieningen

Winkelen

Veel mensen komen naar Arnhem om te winkelen, vooral in Arnhem-Centrum met de bekende Ketelstraat, Roggestraat, Vijzelstraat, Rijnstraat, Koningsstraat, Bakkersstraat en de Jansstraat. De hoofdstraat van het centrum van Arnhem biedt plaats aan vele landelijke winkelketens. Rondom dit gebied proberen diverse gebieden zich te profileren, zoals het Eiland, het Hemelrijk, de Singels en de kwartieren (Stegenkwartier, Rijnkwartier, Rozetkwartier, Korenkwartier, Musiskwartier, Spijkerkwartier, Boulevardkwartier, Eusebiuskwartier, 7 straatjeskwartier, Janskwartier en Stationskwartier). Op loopafstand van de binnenstad is het Modekwartier gevestigd. Hier bevinden zich vijftig winkels en zeventig bedrijfsruimten op het gebied van mode en design.

Daarnaast heeft Arnhem een aantal overdekte winkelcentra, zoals het Winkelcentrum Kronenburg in Kronenburg (Arnhem-Zuid) en het Winkelcentrum Presikhaaf in de gelijknamige wijk (Arnhem-Noord). Het winkelcentrum Presikhaaf gold in 1971 op een tentoonstelling in Parijs als het modernste winkelcentrum van Europa. Sindsdien is het meerdere malen vernieuwd en werd het bovendien grotendeels overdekt.

In het zuiden van de stad bevindt zich een grote woonboulevard.

Justitie

In Arnhem-Noord staat het Paleis van Justitie. Arnhem heeft één gevangenis: de penitentiaire inrichting Arnhem-Zuid, bekend als de "bluebandbajes" vanwege het blauwe randje op het gebouw, in de wijk Malburgen-Immerloo. In Arnhem-Noord fungeerde de de koepel , officieel: penitentiaire inrichting De Berg tot 2013 als gevangenis.

Politie

In Arnhem-Noord bevindt zich het hoofdbureau van de nationale politieregio Oost-Nederland.

Ambulance en brandweer

De brandweer heeft een kazerne aan de Rietgrachtstraat (uitrit aan de Eusebiusbuitensingel) voor Arnhem-Centrum, Arnhem-Noord en Westervoort. Een kleinere kazerne staat aan de Groningensingel, in de wijk Vredenburg. De ambulance heeft haar hoofdpost aan de Meander (industrieterrein IJsseloord2) en een dependance op de brandweerkazerne aan de Rietgrachtstraat. De Meldkamer van de Ambulance en Brandweer zijn gevestigd in de Gezamenlijke MeldKamer van de Regio in het politiebureau aan de Beekstraat in Arnhem.

Ziekenhuis

Vroeger bezat Arnhem drie ziekenhuizen:

• Gemeenteziekenhuis (met Irene kinderziekenhuis)
• St. Elisabeth Gasthuis en
• Diaconessen ziekenhuis

In 1986 fuseerden het St. Elisabeths Gasthuis en het Gemeenteziekenhuis tot De Malberg. Na de fusie met het Diaconessenhuis in 1988 ontstond het Ziekenhuis Rijnstate, met 843 bedden en met 5.300 medewerkers. In Arnhem-Zuid bevindt zich een polikliniek met laboratorium en diverse paramedische instellingen. Het dichtstbijzijnde andere ziekenhuis ligt net over de A12 in Velp.

Onderwijs

De Hogeschool van Arnhem en Nijmegen is een van de grotere hogescholen van Nederland en verzorgt hbo-opleidingen. Internationaal afficheert de school zich onder de naam HAN University of Applied Sciences. ArtEZ is eveneens gevestigd in Arnhem. Artez is een hogeschool voor de kunsten waar men een opleiding kan volgen in de muziek, theater/dans, bouwkunst en beeldende kunst. De academie heeft een goede reputatie op het gebied van modevormgeving, interaction design en grafische vormgeving en biedt ook een postacademische vervolgopleiding. Artez heeft drie locaties in Arnhem. ArtEZ hogeschool voor de kunsten en het ArtEZ Conservatorium bevinden zich vlak bij het centraal station. ArtEZ Fashion Masters en DAI heeft een vestiging in de Kortestraat en de werkplaats Typografie in de Agnietenplaats.

Daarnaast zijn er in Arnhem een aantal middelbare scholen, waaronder het Lorentz Lyceum het Olympus College en het Stedelijk Gymnasium Arnhem. Daarnaast zijn er in de wijk Presikhaaf naast de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, de mbo-instellingen ROC Rijn IJssel en ROC A12 gevestigd. Particuliere Hoger hbo-instellingen in Arnhem zijn onder meer HBO Nederland en het Luzac College. Ook huisvest Arnhem een Internationale school. De school heeft geen eigen gebouw. De basisschool (primary) zit bij de Aletta Jacobsschool en de middelbare school (secondary) bij het Lorentz Lyceum. Eind 2016 moet er een nieuw pand gebouwd worden in de wijk Schuytgraaf. Op sportcomplex Valkenhuizen, aan de Beukenlaan, in Arnhem-noord en op Papendal zijn er locaties van het CIOS gevestigd. Het opleidingsinstituut dient als vooropleiding voor de Academie voor Lichamelijke Opvoeding.

Media

• De Gelderlander
• De Arnhemsche Courant
• Arnhemse Koerier
• Sensor
• Omroep Gelderland
• RTV Arnhem

De Gelderlander is een regionale krant die verschijnt in het grootste gedeelte van Gelderland. De krant is eigendom van krantenconcern Wegener. De Gelderlander had tot de jaren vijftig een uitgesproken rooms-katholiek karakter. In die jaren kwam daar enige verandering in en ging de krant zich richten op een breder publiek. Door dat afschudden van die confessionele veren kon de krant de Arnhemse editie van Het Vrije Volk overnemen. Na samenvoeging met het Arnhems Dagblad ging de krant tijdelijk door het leven als De Nieuwe Krant (1971), daarna als Arnhemse Courant tot de opheffing in 2001. Arnhemse Courant ging eind 2001 op in de Gelderlander.

De redactie van Arnhem, Renkum, Veluwezoom en de Betuwe is gehuisvest in Royal, aan het Willemsplein. De hoofdredactie van De Gelderland zit in Nijmegen.

Sport

Onder de leiding van Arnhem Sport, biedt Arnhem een keur aan faciliteiten en verenigingen voor sportieve bewoners en bezoekers van de stad; zowel voor professionals als voor amateurs. Voor amateursporters zijn in Arnhem 2 sportcentra, 3 zwembaden, 1 duikschool, 1 openluchtzwembad ('Klarenbeek', sinds 1954) 12 sportparken, 6 sporthallen, verschillende gymlokalen, dansstudio's en speelzalen. In Arnhem zijn meer dan 100 sportverenigingen voor meer dan 70 verschillende sporten, waaronder ook minder bekende sporten als American football, rugby, honkbal en gehandicaptensporten.

Arnhem huisvest de betaaldvoetbalclub SBV Vitesse, die uitkomt in de Nederlandse Eredivisie en het tweede elftal van de club in de Derde Divisie. In 1892 is de Voetbalclub Vitesse opgericht en in 1984 werd de Stichting Betaald Voetbal Vitesse opgericht, om het amateurvoetbal en het betaald voetbal te splitsen. GelreDome is thuisbasis van de club. In dit stadion worden naast de nationale en internationale voetbalwedstrijden van Vitesse ook speciale evenementen georganiseerd, zoals de interlandwedstrijden van het Nederlands Elftal, het Europees kampioenschap voetbal 2000 en de EK voetbal onder 21 in 2007. Daarnaast vinden er jaarlijks verschillende concerten en evenementen plaats. In 1911, 1974 en 1975 was Arnhem gastheer van de NK Atletiek. Tijdens de Olympische Zomerspelen 1928 in Amsterdam was Monnikenhuize het stadion waar de voetbalwedstrijd Chili - Mexico werd gespeeld. Tot in de jaren zeventig werd de Rijnhal voornamelijk gebruikt als sportcentrum en was het decor van spring- (paardensport), zaalvoetbal, tennis en vechtsporten. In 1995 wint Nederland het EK volleybal voor vrouwen wat plaats vond in de Rijnhal. Op 1 juni 2015 ging de hal definitief dicht. Het grootwinkelbedrijf in sport- en vrijetijdsartikelen Decathlon is de nieuwe eigenaar van het gebouw. In 2017 opende Mountain Network, in een leegstaand gedeelte van de Rijnhal, de grootste bouldercentra van Nederland, genaamd RijnBoulder.

Andere bekende sportverenigingen uit Arnhem zijn de American Footballclub Arnhem Falcons en de korfbalvereniging Oost-Arnhem. Arnhem Falcons komt uit in de Eredivisie en heeft haar thuisbasis op sportpark 't Cranevelt. Oost-Arnhem speelt topkorfbal, werd meerdere malen Nederlands kampioen en heeft haar thuisbasis op sportpark De Paasberg.

Verder zijn er nog enkele sportcentra. Aan de rand van Arnhem ligt het Sportcentrum Papendal, een groot sportcentrum met faciliteiten voor verschillende sporten. Zo is er destijds de eerste kunststof atletiekbaan van Nederland aangelegd en is er een 18-holes golfbaan. Papendal wordt regelmatig door topsporters en atleten gebruikt als trainingsfaciliteit. Het kantoor van het NOC*NSF is op Papendal gevestigd. Nadat de Sovjet-Unie afzag van het organiseren van de Olympische Spelen voor gehandicapten, werd Arnhem in 1980 de gastheer van de zesde Paralympische Spelen op Papendal. Ook werd er tussen 1975 en 2008 de Papendal Games georganiseerd, een van de grootste atletiekwedstrijden van Nederland. De wedstrijd is van oudsher al een van de laatste mogelijkheden voor Nederlandse atleten om zich te kwalificeren voor grote internationale toernooien.

Sinds 2014 start de wielerwedstrijd Arnhem-Veenendaal Classic jaarlijks in Arnhem. De wedstrijd maakte deel uit van de UCI Europe Tour, in de categorie 1.1. Vanaf 2017 heet deze wielerwedstrijd weer Veenendaal-Veenendaal en zijn de start en finish weer in Veenendaal. Wel komt de tour langs Arnhem en de Postbank. In 2016 begon de Giro d'Italia in Gelderland. Er voerden drie etappes van de Giro door Gelderland. De eerste was in Apeldoorn en de tweede en derde voerden van Arnhem naar Nijmegen en vice versa. Beide hadden een lengte van zo'n 190 kilometer.

Sportcentrum De Grote Koppel is een sportcentrum in Arnhem-Zuid. De Grote Koppel was van origine een recreatief en sportief zwembad, maar heeft zich uitgebreid met accommodaties voor squash, schermen, survival, skiën en klimmen. Voetbalstadion/evenementenhal, GelreDome de thuisbasis van Vitesse, ligt ook in Arnhem-Zuid.

In Monnikenhuizen in Arnhem-Noord ligt het Sportcentrum Valkenhuizen. Naast een recreatief en sportief zwembad, biedt het sportcomplex plaats aan een aantal algemene sporthallen, accommodaties voor squash en badminton, alsook een aantal sportvelden voor onder meer atletiek, American Football, handbal, honkbal, beachvolleybal en voetbal. Ook het Centraal Instituut Opleiding Sportleiders (CIOS) is gevestigd op Valkenhuizen.

Prijzen

Arnhem heeft de afgelopen jaren diverse prijzen gewonnen.

• 2007: Beste binnenstad van Nederland 2007-2009
• 2008: Groenste stad van Nederland
• 2009: Beste evenementenstad van Nederland
• 2009: Groenste stad van Europa
• 2010: Beste openbare ruimte (Park Sonsbeek)
• 2011: Nederlandse sportgemeente van het jaar
• 2012: Mooiste stadspark van Nederland (Park Sonsbeek)
• 2015: De Nationale Betonprijs (Station Arnhem Centraal)
• 2016: Internationale Architizer A+ award en The European Concrete Award (Station Arnhem Centraal)

Trivia

• Loesje is de naam van een fictief meisje dat posters met kritische en/of humoristische teksten schrijft en in de openbare ruimte plakt. Loesje is opgericht door zes mensen uit diverse actiegroeperingen op 24 november 1983 in Arnhem. De teksten van Loesje worden gekenmerkt door een positieve en humanistische benadering. Sinds december 2010 heeft Loesje ook een winkel in Arnhem, in de Hommelstraat.
• Arnhemland in Australië is genoemd naar het VOC-schip Arnhem, dat op zijn beurt naar de stad is genoemd.
• Het Ernemse volkslied van Jofele Japie en de Beunhazen uit 1983, wordt wel het officieuze volkslied van Arnhem genoemd.
• De film Theirs is the glory van Brian Desmond Hurst werd voor een groot deel in Arnhem opgenomen. De film A Bridge Too Far gaat over de stad Arnhem. De film is niet in Arnhem opgenomen maar in Deventer, omdat er niets van de oorspronkelijke bebouwing rond de brug nog intact was. Voor de film zijn er wel Arnhemse gebouwen nagemaakt als filmdecor.
• Het Rembrandt Theater was van 1955 tot 1983 het centrum van het internationale Filmfestival.
• De Gemeente Arnhem, Ede, Overbetuwe en Renkum worden ook wel de Airborne-gemeentes van Nederland genoemd.

Source: https://nl.wikipedia.org/wiki/Arnhem